Tekjur smekjur

Þegar ég kom við á Súfistanum í hádeginu sá ég að Mannlíf og Frjáls verslun eru ósammála um hvað ég hafði í laun á síðasta ári. Sjálfur er ég ekki viss um hvort blaðið hefur rétt fyrir sér, - nema að bæði fari villur vega. Ég telst allavega ekki til hátekjumanna, svo mikið er víst.

Ó Reykjavík

Eftir áralanga rannsóknarvinnu hef ég komist að því að um Verslunarmannahelgi er hvergi betra að vera en í Reykjavík. Núorðið hætti ég mér ekki austur fyrir Snorrabraut um Verlsunarmannahelgi, hvað þá lengra. Þessa helgi hertekur allskonar rumpulýður þjóðvegina og dámsamlegustu staðir landsins fyllast af jeppum, pylsupökkum og bjórdósum. Eina skjólið er í Reykjavík sem aldrei er dásamlegri en einmitt þessa helgi.

Góður dómur

Gleymdi að segja frá því um daginn að enn einn dómurinn hefur verið birtur um bókina mína, Opið land. Að þessu sinni fjallar tímarit Stjórnmála- og stjórnsýslufræða um bókina. Mér vitandi er þetta fyrsti dómurinn um bókina í fræðiriti. Áður hafa almennir fjölmiðlar fjallað um hana. Ritdómari er Magnús Árni Magnússon. Dómurinn er hér.

Davíð Logi með bók hjá Skruddu

Ég sé að Davíð Logi, blaðamaður á Morgunblaðinu, er kominn í hóp höfunda sem gefa út hjá Skruddu útgáfu. Rétt að óska honum til hamingju með bókina tilvonandi. Ég hlakka allavega til að lesa hana, enda er Davíð Logi einn albesti blaðamaður landsins og hefur farið víða um átakavæði. Ég hef gefið út tvær bækur hjá þeim Skruddumönnum, Steingrími og Ívarí, - og hef aðeins gott eitt að segja um samstarfið. Davið og bókin hans eru því í góðum höndum. Ágúst Borgþór verður einnig með bók hjá Skruddu í haust, skáldsögu sem blogglesendur hafa fengið að fylgjast með þróast og þroskast í meðförum höfundar á bloggsíðu hans. Hlakka ekki síður til að lesa hana.

Endalausir biðlistar

Fyrir borgarstjórnarkosningar klifaði Framsóknarflokkurinn á nauðsyn þess að eyða biðlistum inn á leikskóla borgarinnar. Það átti að brúa bilið frá því að fæðingarorlofið endar (9 mánaða) og þar til að börn komast inn á leikskóla (2 ára). Nú er vel liðið á annað ár kjörtímabilsins og lítið virðist hafa gerst í þessu mikla kosningamáli Framsóknarflokksins. Ég var allavega að fá þær fréttir að útséð er með að dóttir mín sem er komin á fjórtánda mánuð fái inn í leiksskóla í haust. Mér er tjáð að líklega komist hún ekki inn fyrr en næsta haust, þá verður hún komin vel á þriðja aldursár.

Þetta er svona.

Bréf til Maríu

Lauk nýverið við bók Einars Más Jónssonar, Bréf til Maríu, sem kom úr í vor. Einar ritar bréf sitt í latínuhverfinu í París og sendir þaðan heim til Íslands. Bréf Einars er að mörgu leyti bráðskemmtileg lesning og margt í því er vissulega íhugunar virði. Og vel það. Í bréfi sínu æðir Einar um víðan völl en meginstef þess er andstaða við frjálshyggjuna og alþjóðavæðingu. Bók Einar er einskonar viðbragð við hnattvæðingu frjálshyggjunnar sem hann segir að einkenni nútímann. Einar vill standa vörð um velferðarkerfið, þjóðríkið, tunguna og klassíska menntun. Þrátt fyrir að skrifin séu vissulega áhugaverð verður málflutningurinn ekkert sérstaklega sannfærandi. Honum er nefnilega svo uppsigað við nútímann að það verður stundum erfitt að taka gagnrýni hans fyllilega alvarlega, til að mynda segist hann forðast að nota nútímatól á borð við tölvu, sjónvarp og bíla. Þá er sjónarhornið úr menntamannahverfinu í París tekið svo þröngt að það verður lítið rúm fyrir annað en nokkuð klassískan franskan elítisma.

Hvað kosta Þingvellir?

Við vorum að velta því fyrir okkur yfir kornfleksinu í gærmorgun hvort við ættum kannski bara að skella okkur á Þingvelli. Við vorum þarna í sumar og leist alveg ágætlega á svæðið. Gaman að spóka sig um við Lögberg og dúlla sér í gilinu. Húsin þarna eru víst í lélegu ástandi svo þetta ætti nú ekki að verða svo dýrt. Það hlýtur því að vera hægt að fá vellina fyrir sanngjarnt verð. Okkur datt þetta bara sísona í hug þegar við sáum í Morgnunblaðinu að Karl og Ingunn Wernersbörn eru búin að kaupa Galtalækjarskóg og gamla Borgarbókarsafnið að auki. Við hljótum því að mega kaupa Þingvelli, annað væri ekki sanngjarnt. Best að hringja í Össur eftir hádegið og spyrja hvað Þingvallanefndin vill fá fyrir pleisið.

Að vísu gæti verið einn hængur á þessu máli, við gleymdum nefnilega að kaupa hlutabréf í Actavis á sínum tíma og því getur verið að við eigum alls ekki fyrir þessu eins og sakir standa. Við tökum þá bara lán.

Áætlun um umbætur í almannþjónustu (AUM)

Þetta er ágætis fyrirkomulag. Kannski við ættum því að hrinda af stað nýju einkavæðingarátaki; Áætlun um umbætur í almannaþjónustu (AUM). Fyrir utan Galtalækjarskóg og Þingvelli sem nú eru fráteknir gætum við séð fyrir okkur ýmsa spennandi fjárfestingakosti fyrir unga og efnilega auðmenn. Þjóðarbókhlaðan hefur til að mynda ekki náð að byggja upp nauðsynlegan bókakost sökum fjárskorts. Því liggur beinast við að láta Jón Ásgeir kaupa hlöðuna og fylla hana af bókum um smásöluverslun.

Kaupþing er stærsti banki á Íslandi og skilaði methagnaði í vikunni. Því dugir ekkert minna en Vatnajökull fyrir Hreiðar Má og félaga. Hrafn Gunnlaugsson getur svo fengið Hljómskálagarð í sárabætur fyrir að hann og vinir hans fá engu að ráða lengur.

Við vitum líka öll að ríkið er lönguhætt að reyna að reka Þjóðleikhúsið af nokkru viti. Húsið er að hruni komið og ekkert er lengur fært upp á svið án þess að Landsbankinn styrki það. Því blasir við að Björgólfur Guðmundsson fái bara húsið og stöðu Þjóðleikhússtjóra upp í þá skuld sem menningarlífið skuldar honum nú þegar. Enda ræður hann nú orðið meiru um menningarstarf í landinu heldur en sjálfur menntamálaráðherrann. Björgólfur Thor getur svo fengið Landsspítalann undir tilraunastarfsemi fyrir Actavis.

Fyrirtækjaræði

Auðvitað er Ísland í dag ekki orðið svona. Blessunarlega. Það hefur verið frábært að fylgjast með velgengni íslenskra viðskiptamanna undanfarið, bæði hérna heima og ekki síður erlendis. Á örfáum árum hefur orðið gjörbreyting á þjóðfélagsháttum á Íslandi og peningar bókstaflega flætt inn í landið. En um leið hefur orðið til ný stétt auðmanna sem ræður yfir meira fjármagni en sjálft ríkisvaldið, (hvað þá að almenn félagasamtök eins og bindindishreyfingin sem rekið hefur Galtalækjarskóg undanfarið ráði nokkuð við útrásarvíkingana þegar þeir mæta með töskur fullar af peningum).

Þessi þróun er í flesta staði jákvæð en um leið skapast sú hætta að ríkisvaldið í okkar litla landi ráði ekkert við hin voldugu öfl í atvinnulífinu og að hér á landi þróist einskonar fyrirtækjaræði, þar sem stjórnendur í atvinnulífi ráða meiru um samfélagsleg forgangsatriði, eins og tækjakaup á sjúkrahúsum og fjárframlög til menningarmála, heldur en lýðræðislega kjörin stjórnvöld. Stjórnendur þessara fyrirtækja eru almennt hæfileikaríkir og vel meinandi menn en það hefur enginn kosið þá til valda. Fyrirtækin lúta ekki lýðræðislegu aðhaldi. Því hefur líklega aldrei verið mikilvægara heldur en nú að styrkja stoðir ríkisvaldsins og móta skýrar reglur um þau svið sem viljum halda í höndum lýðræðislegra stjórnvalda, sem við getum svo kosið út ef okkur sýnist sem svo.

Þessi grein birtist í Blaðinu í dag.

Hryðjuverkaríkið

Ferð utanríkisráðherra til Mið-Austurlanda hefur blessunarlega orðið til þess að Íslendingar eru loks að átta sig á að alþjóðasamfélagið (les: við líka) getur ekki bara litið í hina áttina þegar deila Ísraela og Palestínumanna er annars vegar. Alþjóðasamfélagið verður að skerast í leikinn með einhverjum hætti. Í lítilli bók eftir mig sem kom út fyrr á árinu, Opið land, fjalla ég stuttlega um deiluna. Þar lagði ég til að í stað þeirrar aðskilanaðarstefnu sem nú er rekin milli Ísraela og Palestínumanna verði þess í stað reynt að koma á sambandsríki á svæðinu sem næði til allra deiluaðila. Ég sé ekki betur en þessi skrif eigi jafnvel við núna. Læt kaflan hér fljóta með.

Hryðjuverkaríkið

Skömmu eftir árásirnar í Bandaríkjunum 2001 kom George W. Bush, Bandaríkjaforseti, fram með þá yfrirlýsingu að annað hvort stæðu þjóðir heims með Bandaríkjunum í stríðinu gegn hryðjverkamönnum eða þær stæðu gegn þeim. Bush-kenningin svokallaða var þar með komin fram.
Stefna Bandaríkjanna um fyrirbyggjandi stríð hefur raunar verið prófuð fyrir botni Miðjarðarhafs um árabil. Ísrael er nokkurskonar skjólstæðingsríki Bandaríkjanna og ríkisstjórn Ísraels hefur um langa hríð fylgt þessari stefnu í Palestínudeilunni, að því er virðist með velþókknun Bandaríkjastjórnar.

Lýðræðislega kjörin ríkisstjórn Ísraels bregst nefnilega við hryðjuverkastarfsemi palestínskra skæruliðasamtaka með enn magnaðari aðgerðum, sem ekki er hægt að kalla annað en hryðjuverk, - það er að segja: ríkishryðjuverk. Glæpir palestínskra hryðjuverkamannanna eru ekki rannsakaðir og hinir seku eru ekki leiddir fyrir rétt, heldur sendir ríkisstjórnin drápsveitir sínar út af örkinni sem fella jafnt saklausa sem seka Palestínumenn í grimmilegum hefndaraðgerðum.    

Hersveitir Ísraelstjórnar hafa í gegnum áratugina sölsað undir sig sífellt stærra landsvæði Palestínumanna með ólögmætum hætti og um leið hrakið Palestínumenn á örvæntingarfullan flótta. Allri andspyrnu við innrásarherinn er svo mætt með takmarkalausri og grimmilegri hörku. Drengjum sem kasta steinum í hernámsliðið er svarað með vélbyssum og jafnvel amerískum Apache árásarþyrlum ef svo ber undir. Geltið í vélbyssunum og þyturinn í þyrluspöðunum eru orðin hversdagsleg umhverfishljóð sem ungu drengirnir, sem nú malla sér mólótovkokteil í sundurskotnum kjallara á Vesturbakkanum hafa alist upp við frá blautu barnsbeini.

Ljóst er að heiminum öllum stendur ógn af hryðjuverkum öfgatrúarmanna, hvaða sið sem þeir kunna að fylgja. Um það er ekki deilt. En jafnljóst má vera að enginn árangur mun nást í baráttunni gegn hryðjuverkum íslamskra voðaverkahópa fyrr en lausn finnst í deilum Ísraela og Palestínumanna. Um leið er flestum er nú orðið ljóst að forsenda farsællar lausnar er að Ísraelar láti af ólögmætu hernámi sínu á landsvæðum Palestínumanna. Eins og sakir standa bendir ekkert til að það muni gerast án utanaðkomandi þrýstings. Slíkt er aðeins á færi Bandaríkjamanna. Bandaríkjastjórn styður nefnilega leynt og ljóst við ríkishryðjuverk Ísraela gegn Palestínumönnum sem eru framin með bandarískum vígtólum og niðurgreidd með bandarískum dollurum. Án fjárhagsaðstoðar Bandaríkjamanna væri Ísrael gjaldþrota ríki. Bandaríkjamenn hafa því í hendi sér að stöðva voðalegt framferði Ísraela. Þeir geta einfaldlega skrúfað fyrir frekari fjárveitingar og látið af blindum stuðningi sínum.

Hingað til hafa menn helst litið til þess að koma á tveimur ríkjum á svæðinu, ríki Ísraela og ríki Palestínu, sem geti lifað hlið við hlið. Það hefur ekki gengið, aðallega vegna þess að menn koma sér ekki saman um landamærin. En ef við leggjum ískalt mat á málið, þá er líklega vænlegri lausn á deilunni til langframa að koma heldur á fjölþjóðlegu sambandsríki á svæðinu, sem rúmar bæði gyðinga og araba, - og raunar alla þá sem vilja búa í landinu helga. Sennilega eru margir tilbúnir til að blása slíkri hugmynd út af borðinu eins og hverri annarri fjarstæðu. Einhverjir munu halda því fram að átökin á svæðinu lýsi því einfaldlega að það sé útilokað fyrir þetta fólk að búa saman í einu ríki. En bíðum aðeins við. Það vill nefnilega svo til að slíkt hefur gerst áður víðs vegar um jarðarkringluna. Til að mynda má að hluta til rekja tilurð Bandaríkjanna til borgarstyrjaldar þar í landi, þótt aðstæður hafi svo sem verið aðrar og í Bosníu hefur verið gerð tilraun með svipaða hugmyndafræði. Evrópusambandið, sem vissulega er ekki sambandsríki heldur ríkjabandalag, varð ennfremur til við nokkuð svipaðar aðstæður

Um miðbik liðinnar aldar var Evrópa orðin rjúkandi rúst eftir tvö gjöreyðingarstríð sem háð voru af rótum skefjalausrar þjóðernishyggju ýmissa smákónga álfunnar sem skýldu sér bak við einangrun landa sinna og tortryggni í garð annarra þjóða. Á rústum þeirra hörmunga varð til sú hugmynd að aukin samvinna og samruni ríkja álfunnar væri eina leiðin til að tryggja frið og framfarir í hinni stríðshrjáðu Evrópu. Hugmyndin var að gera ríkin svo innbyrðis háð að árás eins ríkis á annað væri í raun árás gegn eigin hagsmunum. Tilraunin tókst og nú rúmri hálfri öld síðar búa íbúar Evrópusambandsins á einum friðsælasta og farsælasta bletti jarðarkringlunnar.

Hugmyndafræði Evrópusamvinnunar var í raun afar einföld. Yfirþjóðleg samvinna manna á milli; yfir mæri þjóða, trúabragða, tungumála og menningar er mun skynsamlegra þjóðfélagsskipulag heldur en hólfaskipting sem ýtir undir átök. Í stað þess að skilja þjóðirnar fyrir botni Miðjarðarhafs að í mis vænlegum hólfum, eins og nú er gert, þarf að koma á fjölþjóðlegu þjóðskipulagi með sameinuðu athafnasvæði og jöfnum réttindum. Um leið þarf að tryggja að allir hóparnir á svæðinu hafi jafna aðkomu að stjórn sambandsríkisins eða þess ríkjabandalagsins sem þar yrði myndað. Hið sameiginlega miðlæga vald þarf svo að fá ótvírætt ákvarðanatökuvald í sameiginlegum málefnum, sem varða grundvallaratriði ríkja, eins og samgöngur, veitumál, öryggismál, löggæslu, skattheimtu, peningamálastjórnun og meginatriði í ríkisfjármálum svo fáein svið séu nefnd. En jafnframt þarf að færa nærþjónustu á borð við almenna heilsugæslu, menntun, borgarskipulag og menningarmál út til aðildafylkja ríkjasambandsins.

Úr bókinni Opið land - staða Íslands í samfélagi þjóðanna.

Flugdrekahlauparinn

Áfram með bókaumfjallanir. Fyrr í sumar lauk ég við bókina Flugdrekahlauparinn eftir Khaled Hosseini. Bókin hefur trónað á toppi vinsældalista um allan heim enda hreint út sagt ansi mögnuð lesning. Bókin sem er lipurlega skrifuð veitir einstaka innsýn í lífið í Afganistan, bæði áður og eftir að Talíbanar náðu þar völdum. Um leið er þetta átakanleg þroskasaga, skrifuð af athyglisverðri einlægni og virðingu fyrir viðfangseninu.

Þessa stundina er ég með allt annars konar bók milli handana, hef setið í sólinni undanfarna daga og lesið bréf Einars Más Jónssonar sem hann ritaði til Maríu fyrr á árinu. Meira um þá ritsmíð síðar.

Verslunarþjóðfélagið

Arðránið á sjávarauðlindinni er loksins farið að segja til sín. Við höfum gengið svo svakalega á matarkistuna að það er allt að verða búið í sjónum, höfum skrapað botninn of lengi og dregið allt of mikinn fisk að landi. Þvert ofan í ráðleggingar vísindamanna. Loksins hafa stjórnvöld séð að það er ekki hægt að halda svona áfram. Sem betur fer. En þegar svo mjög er dregið úr fiskveiðum hafa menn skiljanlega áhyggjur af stöðu sjávarbyggðanna. Í fréttum þessa dagana er því mikið talað um mótvægisaðgerðir til að bæta skaða einstakra staða. Af umræðunni má skilja að sumir telji aðgerðirnar tímabundnar, að ofveiðin haldi svo bara áfram eftir fáein ár. Það þurfi bara að brúa þann tíma með opinberum plástrum.

Verstöð verður að banka
Ég er vissulega ekki fiskifræðingur, hef varla mígið í saltan sjó eins og sagt er. Eigi að síður leyfi ég mér að spá því að í framtíðinni einkennist Ísland ekkert sérstaklega af sjávarútvegi. Verstöðin Ísland er liðin tíð. Verstöðinni hefur verið breytt í banka. Kannski mun koma í ljós að boðaður niðurskurður á fiskveiðum reynist sérstök blessun. Sjálfsmynd þjóðarinnar er enn ansi tengd fiskveiðum og opinberar aðgerðir miða enn flestar að því að gæta hagsmuna sjávarútvegsins. Oft á kostnað annarra atvinnugreina.

Á meðan við miðum enn allar aðgerðir við fisk hefur orðið hljóðlát bylting á atvinnuháttum landsins. Langt eftir liðinni öld stóðu fiskveiðar undir svo til öllum gjaldeyristekjum landsins. Á undanförnum árum hefur hlutfall sjávarútvegs hins vegar dregist stórlega saman og hlutur fjármálaþjónustu stigið fram úr sjávarútvegi. Alveg eins og fiskveiðisamfélagið tók við af gamla bændasamfélaginu hefur verslunarsamfélagið nú tekið við af sjávarútveginum.

Þegar sjávarútvegur var að festast í sessi á Íslandi höfðu margir efasemdir um áhrif fiskveiða á íslenskt samfélag. Opinberum aðgerðum var þá markvisst beitt til að vernda gamla bændasamfélagið. Menn gengu jafnvel svo langt að setja á sérstakt vistarband til að halda vinnufólki í sveitum og meina fólki að starfa við sjávarútveg. Nú þarf að passa að opinberar aðgerðir verði ekki til að standa í vegi fyrir eðlilegri framþróun þjóðfélagsins.

Eitt atvinnusvæði
Andstaðan gegn eðlilegum atvinnu- og þjóðfélagsbreytingum héldu á sínum tíma aftur af nútímavæðingu íslensks samfélags. Það var ekki fyrr en eftir síðari heimstyrjöld að menn fóru loks að sætta sig við þurrar búðir í þorpum, bæjum og borgum. Íhaldssemin og þráin eftir hinu löngu liðna bændasamfélagi hefur enn hamlandi áhrif í íslensku samfélagi, fjötrar fortíðar birtast ekki síst í einhverju vitlausasta landbúnaðarkerfi sem þekkist á byggðu bóli, landbúnaðarkerfi sem veldur hæsta matvælaverði sem þekkist.

Allt of lengi stóðu afturhaldssöm viðhorf í vegi fyrir þeim miklu framförum sem fylgdu sjávarútvegnum. Langt fram eftir liðinni öld hélt þorskurinn svo lífinu í þessari þjóð, alveg eins og sauðkindin hafði gert áður. En nú eru komnir nýir tímar. Íslenskt þjóðfélag byggir ekki lengur tilveru sína á fiskveiðum heldur á allra handa verslun og viðskiptum, ekki síst alþjóðlegum fjármálaviðskiptum. Með nútímavæðingu viðskiptanna verður landið allt að einu atvinnusvæði. Fyrir byggðir landsins er því orðið mikilvægara að efla menntun, fjarskipti og samgöngur heldur en að færa til einhverja byggðakvóta. Í stað hólfaskiptra smáskammtalækninga í einstaka plássum þarf nú að hugsa aðgerðir í byggðamálum með heilstæðum hætti, það skiptir nefnilega ekki öllu máli hvar fólk býr ef aðstæður og innviðir eru í lagi. Þá fyrst geta menn raunverulega valið þann lúxus að búa úti á landi.

Þessi grein birtist í Blaðinu14. júlí 2007.